Richard Dawkins „Bóg urojony”

Richard Dawkins, Bóg urojony, CiS, Warszawa 2007, 520 s.

W "Bogu urojonym" Dawkins nie pisze (przynajmniej nie bezpośrednio) o biologii. "Bohaterem" jego książki jest religia i relacje między nauką a religią. Dawkins z całą mocą swojej wiedzy, talentu i intelektu wprost i bezpośrednio odrzuca religię i wszelkie jej roszczenia. Zaczyna od tego, że ukazuje fałsz założeń logicznych wierzeń religijnych, a potem - między innymi - pisze o ewolucyjnych korzeniach teizmu. Dawkins nie oszczędza bogów we wszelkich ich postaciach - kieruje ostrze swej krytyki zarówno przeciw cierpiącemu na obsesję seksualną krwawemu tyranowi Starego Testamentu, jak i przeciw znacznie łagodniejszemu (acz wciąż nielogicznemu) "Boskiemu Zegarmistrzowi", "odkryciu" oświeceniowych myślicieli. Rozpoczyna swą krytykę od logicznej wiwisekcji najczęściej przywoływanych argumentów za istnieniem Boga i na ich podstawie wykazuje, że jakakolwiek Istota Najwyższa jest bytem w najwyższym stopniu nieprawdopodobnym. W kolejnych rozdziałach możemy przeczytać o tym, w jaki sposób religia - a raczej wszelkie religie (rozróżnienie między krzyżem, gwiazdą Dawida a półksiężycem ma dla Dawkinsa znaczenie drugorzędne) staje się obfitą pożywką dla wojen, niewyczerpanym źródłem bigoterii i dyskryminacji oraz narzędziem upośledzenia dzieci. Fascynującą lekturę stanowią rozdziały, w których Dawkins - tym razem jako biolog - poddaje miażdżącej krytyce dorobek nowych kreacjonistów, czyli (pseudo)naukowe ataki na ewolucjonizm.

Albo religia jest częścią naszego życia, albo nie. Albo przyjmujemy istnienie Boga z całym dobrodziejstwem inwentarza, albo wątpimy czy zupełnie odrzucamy ideę istnienia Istoty Najwyższej. Jeśli wierzymy – książka Dawkinsa będzie lekturą nieznośną i wkurzającą. Jeśli jednak nachodzą nas wątpliwości lub już dawno zrezygnowaliśmy z wierzeń – lektura „Boga urojonego” pomoże te wątpliwości usystematyzować i przemyśleć.

Na dzień dobry Dawkins przywołuje kilka terminów: teizm, deizm, panteizm, ateizm. Zainteresowanych odsyłam do książki, ewentualnie do wujka Google i cioci Wikipedii. Do mnie najbardziej przemówiła idea panteistyczna, ten „podrasowany ateizm” jak pisze Dawkins, czyli to jak pojmowali świat Einstein i Spinoza. Wielki fizyk przyznawał: „Wierzę w Boga Spinozy, przejawiającego się w harmonii wszystkiego, co istnieje, a nie w Boga, który zajmowałby się losem i uczynkami każdego człowieka.” Piękne zdanie. A w ten sposób pojmowany Bóg jest rodzajem poetyckiej metafory, którą jestem skłonna przyjąć, podobnie jak jestem skłonna przyznać, że jestem religijna na sposób Einsteinowski: „Poczucie, że ponad wszystkim, czego możemy doświadczać, jest też coś, czego nasze umysły nie potrafią ogarnąć, czego piękno i subtelność nie ukazuje się nam bezpośrednio i co z trudem poddaje się refleksji, jest religijnością. W tym sensie jestem człowiekiem religijnym".

Można żywo rozmawiać o polityce, o systemach komputerowych, właściwie o wszystkim, co nas interesuje, ale rozmowa o religii zazwyczaj najeżona jest trudnościami. Jakiekolwiek kwestionowanie istnienia Boga uważane jest za obrazoburczy atak. Przyznać się do niewiary, to jak strzelić sobie towarzyskiego samobója. Można podśmiewać się z Ojca Dyrektora i innych religijnych oszołomów, ale co innego negować ich autorytarno-religijne zapędy, a co innego negować istnienie Boga i odmawiać boskości Jezusowi. Towarzyski ostracyzm – gwarantowany. Dlaczego? Bo religii po prostu się nie neguje! Tak wynieśliśmy z mniej lub bardziej praktykujących domów, nieprawdaż? Nie tylko my. Brytyjski pisarz Douglas Adams na jednym ze swoich wystąpień, tuż przed śmiercią, ujął to tak: „Religia [...] ma w swoim centrum idee, które nazywamy świętymi, uświęconymi albo podobnie. [...] tak naprawdę oznacza ona «Oto idea albo pogląd, o którym nie wolno ci mówić nic złego; po prostu nie wolno. Dlaczego nie? Bo nie!»”.

Religia w ogóle jest uprzywilejowana. O aborcji i życiu poczętym najwięcej do powiedzenia mają księża, których doświadczenia seksualne teoretycznie są zerowe. Oni nas pouczają jak mamy żyć, oni mają monopol na wiedzę o Bogu. Najbardziej krwawe wojny prowadzono w imię religii. Wystarczy sięgnąć po „Dzieje wypraw krzyżowych” Stevena Runcimana, by zagłębić się w stronnice spływające krwią w imię umiłowania Boga. Nie trzeba cofać się aż do średniowiecza, żeby napotkać konflikty religijne. Przez kilkadziesiąt lat XX wieku katolicy i protestanci walczyli o dominację swojej religii w Irlandii Północnej. W czasie kiedy cieszono się z końca zimnej wojny, Sarajewo i inne miasta dawnej Jugosławii obracały się w perzynę, bo nagle mieszkańcy Bałkanów przypomnieli sobie o swych religijnych korzeniach. Nastąpiła eskalacja terroru islamskiego, bo przecież zabijanie niewiernych jest takie szlachetne i jakaż „piękna” nagroda czeka na obrońców wiary Mahometa. A mormoni i ich poligamia, wielodzietne rodziny żyjące w ubóstwie w imię proroctw Josepha Smitha? Szkoda, że Dawkins nie dodał jeszcze galaktycznego morsa scjentologów i ich indoktrynacji swoich członków. Wspomina za to o religii jako efekcie ubocznym mechanizmów rządzących człowiekiem, skłonnego do zakochiwania się i człowieka, który musi w coś wierzyć, by przeżyć.

A sam Bóg? Wpajano nam na lekcjach religii, że jest dobrotliwym dziadkiem (fizjonomię teolodzy bezczelnie ukradli greckiemu Zeusowi, bo przecież biblijny Jahwe nie ukazywał się pod ludzką postacią). Dawkins przypomina czytelnikom jaki jest naprawdę starotestamentowy Bóg: zawistny, okrutny i małostkowy. Ludzie mają skłonność do mitologizacji i wyolbrzymiania, bo chociaż Biblia jest książką o największym światowym nakładzie, to tak naprawdę – ile osób przeczytało ją w całości? Ile tych wierzących wyszło poza pierwsze zdania z Księgi Rodzaju o powstaniu świata?

Zresztą samo już powstanie świata, który według Biblii ma kilka tysięcy lat, jest wodą na młyn zwolenników teorii kreacjonizmu. Strach się bać, że są na tym świecie ludzie wierzący, że świat powstał w siedem dni. Gorzej, kiedy zwolennicy kreacjonizmu dążą do tego, by ich teoria była jedyną wykładnią powstania świata, odrzucają teorię ewolucji Darwina i chcą, by dzieci uwsteczniały się nauką biblijnych mitów. Dawkins jest zagorzałym darwinistą, pisze z naukowego punktu widzenia dlaczego nie może istnieć Istota Najwyższa i przypomina, jak faktycznie powstawał świat. Pisze wprost: „Celem mojej książki jest obrona (...) opinii: jakakolwiek twórcza inteligencja, wystarczająco złożona, by cokolwiek zaprojektować, może powstać wyłącznie jako produkt końcowy rozbudowanego procesu stopniowej ewolucji.” Nie zniża się do obrażania czy wyśmiewania Boga. Krok po kroku wyjaśnia swe rozumowanie, przeciwstawia naukę religii. Pisze o doborze naturalnym jako filarze świadomości, o tym, że idea Wielkiego Projektanta nijak ma się do stopniowej ewolucji życia na naszej planecie.

Jakoby to religia wskazuje nam normy moralne, według których mamy postępować etycznie. Ale czy to znaczy, że ateiści to chodzący psychopaci, złodzieje i cudzołożnicy? Moim zdaniem jest dokładnie odwrotnie – ktoś, kto nie wierzy, tym usilniej stara się postępować tak, aby nie skrzywdzić bliźniego. Między innymi dlatego żeby do łatki ateisty nie dopięto mu kolejnej – człowieka niemoralnego. Czynienie dobra nie ogranicza się tylko do osób religijnych. Normy społeczne i współżycia z innymi ludźmi niejako wymuszają na nas takie postępowanie, by nie krzywdzić innych. I tylko psychopaci vel socjopaci mają w głębokim poważaniu emocja i uczucia czy to najbliższych, czy też zupełnie obcych ludzi. Ludzie normalni – czy to wierzący, czy nie – starają się żyć tak, aby nie krzywdzić innych. Przynajmniej tak sądzę.

Na koniec Dawkins rozprawia się również z Wielkim Beethovenowskim Oszustwem, na które dała na przykład się nabrać Katarzyna Grochola, umieszczając w jednej z książek o Judycie, ulubioną historię antyaborcjonistów o tym, jak wyrodna matka mogłaby łatwo zabić utalentowane dziecko. Po szczegóły odsyłam do Dawkinsa. Albo do jakiejkolwiek biografii Beethovena.

Biję się w piersi – książkę Dawkinsa czytałam z górą rok temu. W notatkach wypisałam kilka cytatów i myśli cytowanych przez autora. Wiele o tym myślałam. To, co wynotowałam trąciłoby teraz tanim populizmem oderwanym od kontekstu. Nie mam zamiaru ani nikogo obrażać, ani nikogo uświadamiać. Mnie teorie Richarda Dawkinsa przypadły do gustu i przekonały. I tyle ze mnie.
Moja ocena: 5.5