Georges Vigarello „Czystość i brud”

Georges Vigarello, Czystość i brud. Higiena ciała od średniowiecza do XX wieku, W.A.B., Warszawa 1998, 288 s.

Ta niezwykła książka jest opowieścią o tym, jak zmieniało się pojęcie czystości w naszej cywilizacji. Jest to też historia przemian ludzkiej wrażliwości i ekspansji kultury w przestrzeń intymną człowieka. Przez wiele lat to nie higieniści dyktowali kryteria czystości, ale autorzy podręczników dobrych manier. Opowieść ta zaczyna się od przedstawienia średniowiecznych wyobrażeń o higienie ciała, a kończy na współczesnym aseptycznym wzorze czystości.

Lubię wiedzieć, jak to kiedyś było, jak dawniej postrzegano świat, jak postrzegano problemy. W czasach obecnych higiena jest uczona już od przedszkola. Wciąż powtarza się o konieczności mycia rąk przed jedzeniem czy mycia zębów najlepiej po każdym posiłku. Nie ma nic przyjemniejszego po wyczerpującej podróży (lub wyczerpującym dniu) niż znaleźć się na kilka minut pod prysznicem, odprężyć się i pozbyć brudu dnia (lub jazdy). Dentysta pracuje w rękawiczkach, sale operacyjne są sterylne, chirurdzy długo szczotkują swe dłonie przed operacją. To wszystko jest nam znane i tak oczywiste, że trudno sobie wyobrazić, że kiedyś świat wyglądał inaczej. (I tu mała dygresja: nawet pisarze piszący powieści historyczne, gdzie wszystko niby zgadza się z realiami epoki, potrafią popełnić faux pas i kazać się myć bohaterom, bo mimo wszystko podchodzą do kwestii brudu w sposób dwudziestowieczny).

Tymczasem historia czystości i brudu jest dość skomplikowana. Ze starożytności wyniesiono naukę, że myć trzeba to, co widoczne: twarz i ręce. Reszta była o wiele mniej istotna. I choć średniowiecze na przykład słynęło z łaźni, to dość szybko przybytki te stały się synonimem... burdeli. Pójście do łaźni nie oznaczało oddania się ablucjom lecz uciechom w ramionach dziwek lub wielkiemu ucztowaniu.

Nie myto się, bowiem uważano, że mycie wodą jest szkodliwe! Noworodków nie kąpano nie tylko codziennie czy raz w miesiącu. Nie kąpano ich w ogóle i to niezależnie czy mowa o dziecku mieszczańskim, czy królewskim. Podstawą siedemnastowiecznej higieny było wycieranie białą szmatką. W tym samym też czasie wzrastało znaczenie bielizny, zaczęto ukazywać jej górną część i mankiety. O czystości człowieka świadczyła czystość jego koszuli, z kolei brak bielizny tożsamy był w początkach XVII wieku z niemożnością „umycia się” (wytarcia szmatką).

Nieodłącznymi towarzyszami tak tragicznie zaniedbanych ludzi było robactwo. Tępiono je doraźnie, pomagało to na jakiś czas, acz wszelkie wszy szybko wracały. Problem istniał jeszcze pod koniec XIX wieku, skoro Rimbaud, ten przewrotny młody poeta popełnił wiersz „Które iskają”:

W otwartym na ścież oknie dziecko przy nich siada,
Gdzie ranny błękit kąpie barwne grzędy zielne,
We włosy mu kroplami chłodna rosa pada,
I błądzą w nich sióstr palce cudne, a śmiertelne.

„Czystość i brud” nie jest typową lekturą do poduszki. Chwilami Vigarello przynudza skupiając się na teoriach, które odnośnie higieny wysnuwali nowożytni lekarze. Chwilami podczas lektury może wziąć czytelnika obrzydzenie, szczególnie kiedy mowa jest o robactwie, krostach i różnorakich wyciekach skórnych. Ale we mnie, po latach studiów, pozostało już takie zboczenie, że ciągnie mnie do monografii i biografii wszelakiego rodzaju.

Moja ocena: 5