Szalom Asz „Mąż z Nazaretu”

Szalom Asz, Mąż z Nazaretu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1990, 800 s.

Akcja powieści rozgrywa się równolegle w Warszawie i w biblijnej Ziemi Izraela. Żydowski tłumacz z polecenia niejakiej pani B. udaje się do archeologa - pana Wiadomskiego w celu „wtajemniczenia go w arkany świętego języka". Szybko okazuje się, że pan Wiadomski uważa się za hegemona Korneliusza, który był odpowiedzialny za śmierć Jezusa. Rozpoczyna swą fascynującą opowieść...

Biorąc do ręki „Męża z Nazaretu” nawet nie wiedziałam, kim był Szalom Asz (oprócz tego, że był Żydem, ale to żadna niespodzianka, skoro powieść wydano w serii „Biblioteka Pisarzy Żydowskich”). Zaczęłam od „Przedmowy” i po raz kolejny dziękowałam swoim wykładowcom, że wpoili nam na studiach rozpoczynanie wszelkiej lektury od tekstów wprowadzających, jeśli takowe są.

Przede wszystkim istotny okazał się kontekst: żydowski pisarz piszący o Mesjaszu. Jest to zamysł jedyny w swoim rodzaju. Asz pragnął swymi utworami przerzucić pomost pomiędzy judaizmem i chrześcijaństwem, pragnął zbliżyć nie tylko religie, ale i narody. Niestety wybrał mało sprzyjający ku temu czas. „Męża z Nazaretu” ukończył w 1939 roku, a nie trzeba nikogo uświadamiać, czym ten rok okazał się dla historii świata. Trudno było mówić o pojednaniu w chwili, gdy zacietrzewiony Austriak stojący na czele III Rzeszy eksterminował Żydów przy pomocy swoich żołnierzy. Przy okazji podbijał i inne narody, mordując, zniewalając, tylko czasami posuwając się do wątpliwej dyplomacji, jak to w przypadku Francuzów miało miejsce.

Równie istotną kwestią odnośnie Szaloma Asza była jego popularność. Dziś jest to pisarz wręcz zapomniany, jednak w czasie, kiedy żył, był czytany chętnie, znano go, choć jego sukces literacki nie przekładał się na sukces finansowy. Mówiono, że pisał „Męża z Nazaretu” z myślą o Nagrodzie Nobla, stąd tematyka biblijna. A przecież nie bierze się pod uwagę kandydata do Nobla, który jest literatem nieznanym czy poślednim.

Tyle tytułem wstępu i przybliżenia sylwetki autora.

Powieść rozpoczyna się od spotkania pana Wiadomskiego z młodym Żydem. Wiadomski jest pseudonaukowcem, antysemitą i posiadaczem papirusu z Ewangelią według Judasza. Pragnie poznać język, w którym ewangelia została spisana, stąd to nietypowe spotkanie. Jednak Wiadomski jest również przekonany, że żył w czasach rabbiego Jeszui, co więcej – to on, jako hegemon Korneliusz, wykonał na nim wyrok śmierci. I tu zaczyna się właściwa opowieść.

Asz przenosi nas do Jerozolimy Poncjusza Piłata i Jeszui. Roztacza przed nami świat malowany tak żywymi barwami, jakby sam był świadkiem wydarzeń spisanych przez ewangelistów. Istotne jest przedstawienie tytułowego bohatera. W historii czy powieściach innych pisarzy mamy ukazany obraz Jezusa jako Mesjasza, już ukształtowanego poprzez dwa tysiące lat postrzegania go jako Syna Bożego. Tymczasem Asz odrzuca wszelkie interpretacje. Pisze o rabbim, uczonym i dobrym mężu, skupiającym wokół siebie uczniów, tak jak wówczas Jeszua mógł/był odbierany poprzez mu współczesnych. Jeszua ben Josef Asza jest na wskroś żydowski i ludzki; chociaż szuka spełnienia, nie wie jeszcze, co go czeka. To ma dopiero przynieść przyszłość. Nie jest obarczony chrześcijańską legendą.

Niezmiernie ciekawie ukazał Asz również hegemona Korneliusza czy Judasza. Zapisani w historii chrześcijaństwa jako morderca i zdrajca, w „Mężu z Nazaretu” nabierają bardziej ludzkich cech. Ukazane jest ich wahanie i odczucia. Późniejszy kat Jeszui nie kryje swego zafascynowania mężem z Nazaretu, jego słowami i umiejętnością zainteresowania ludzi, tym co mówi. Judasz z kolei jest w powieści postacią pozytywną, acz tragiczną, apostołem, który najlepiej rozumiał swego Mistrza, lecz jednocześnie nie potrafił pojąć jego inności, jego dążenia do zbawienia ludzi.

Postać rabbiego Jeszui wpisana jest w cały złożony świat walczących ze sobą frakcji religijno-politycznych: faryzeuszy i saduceuszy. Polityczne konotacje i pragnienie pozostania w odrębności, zamknięcie na wszelkie przejawy zbliżenia władzy do ludu uznawano za okazanie słabości. Jest zatem w powieści i polityka, i niechęć do nowego, i przede wszystkim klimat starożytnej Jerozolimy. Jest to powieść na wskroś historyczna, bazująca na Nowym Testamencie, a jednocześnie jest to dowód, jak wiele zależy od interpretacji poszczególnych słów.

Mnie z religią od dawna już jest nie po drodze. Acz proza Asza ukazuje swoją ponadczasowość właśnie w tym, że nie trzeba być osobą religijną, by zachwycić się opisywaną postacią, by wniknąć umysłem w świat sprzed dwóch tysięcy lat.

Moja ocena: 6